* * *

    W XIX w. fundamentalne znaczenie miało trwanie polskich mieszkańców Krajny przy języku ojczystym. Wprowadzenie nauczania religii w  przymusowym języku niemieckim spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem przeważającej części środowiska polskiego. 18 grudnia 1887 r. w Łobżenicy odbył się wiec protestacyjny w obronie języka polskiego. Głównym organizatorem był Marian Seyda. W styczniu 1888 roku do podobnych wystąpień doszło na terenie całej Krajny, w Wielkopolsce i na Pomorzu. 20 stycznia 1888 r. Koło Polskie w Berlinie wniosło interpelację poselską. Jednak zasadnicze postulaty społeczności polskiej zostały zignorowane przez władze pruskie. Drobne ustępstwa władz oświatowych – wyrażona w 1891 r. zgoda na prywatne nauczanie języka polskiego i wprowadzenie w 1894 r. języka polskiego w wymiarze 2 godzin tygodniowo jako przedmiotu nadobowiązkowego[ – nie spełniły oczekiwań Polaków.
    20 maja 1901 r. w Wielkopolsce wybuchł strajk szkolny. Na Pomorzu sporadyczne wystąpienia miały miejsce w 1905 r., początkowo w Starogardzie, we wsi Osieczyny w powiecie starogardzkim, w kaszubskich Rątach. We wrześniu i w następnych miesiącach odbyły się masowe wiece we wszystkich większych miejscowościach pomorskich, między innymi: w Pelplinie, Grudziądzu, Toruniu, Czersku, Starogardzie, Świeciu, Chełmnie, Tucholi, Lalkowach, Nieżywięciu, Lisewie, Golubiu. Na wiecu pelplińskim uchwalono wysłanie petycji w obronie języka polskiego do Episkopatu, do Rzymu i do władz regencji. Na wiecu w Grudziądzu 10 października 1906 r. przyjęto rezolucję: „My [...], ojcowie rodzin katolicko-polskich, protestujemy przeciwko narzucaniu dzieciom naszym w nauce religii niezrozumiałego niemieckiego wykładu [...], upraszamy wysoką władzę duchowną, aby raczyła przeszkodzić nadużywaniu religii do germanizacji, a więc do celów politycznych.” (link do artykułu)

Ruch filomacki zaistniał także na Krajnie, przede wszystkim w Gimnazjum w Nakle. W 1920 r. prezes nakielskiego koła TTZ z 1910 r., Franciszek Pałżewicz, przekazał akta TTZ pierwszemu polskiemu dyrektorowi nakielskiego gimnazjum, Janowi Augustyńskiemu. Dokumenty te, obejmujące okres od 1910 do 1916 r.,  jedynie w ograniczonym zakresie oddały obraz działalności krajeńskich filomatów, bowiem prowadzili oni pracę związkową w głębokiej konspiracji. J. Znaniecka pisze: „Nie sporządzano [...] żadnych wykazów, nie prowadzono dokumentacji, nie wolno było utrwalać niczego na papierze. Dlatego nawet w tradycji nie zachowały się nazwiska założycieli Towarzystwa”.

---

 

Zaspane słońce ciepłem gładzi drzewa
na scenę wchodzą pierwsze ptaki chóru
zielone śierki współczują modrzewiom
brzozy odmawiają poranne pacierze
wiosna z wypiekami na sosnowej twarzy

 Na początku lat osiemdziesiątych XX w. pojawiły się krajeńskie publikacje literackie. Swoją prozę – po prawie 50 latach milczenia – zaprezentował Michał Mędlewski. W 1980 r. Wydawnictwo Poznańskie wydało jego powieść Ściana gniewu, a w 1985 r. – Stacjonatę. W 1983 r. Zygmunt Przybyłowski opublikował swój pierwszy tomik poetycki Ślady słów. Poezja i plastyka, a w połowie lat osiemdziesiątych – Puszczę Białą. W 1989 r. M. Mędlewski w warszawskim wydawnictwie „Epoka” ogłosił drukiem zbiór opowiadań Ogień z nieba. Lata dziewięćdziesiąte przyniosły kolejne publikacje historyczne i literackie. (link do artykułu)

   Cechą krajeńskiego życia kulturalnego okresu międzywojennego był równoległy rozwój rozwój dwóch podstawowych obiegów literackich: wysokoartystycznego oraz popularnego. Twórczość obiegu wysokoartystycznego stała się fundamentem obrazu kultury polskiej i przypisano jej ważne funkcje ideologiczno - wychowawcze. Odwoływano się do niej przede wszystkim w trakcie celebrowania ważnych rocznic narodowych lub literackich. Obok rozwinął się silny obieg popularny, służący przede wszystkim rozrywce, rzadziej traktowany jako wyraz znużenia literaturą „z przesłaniem”.
  Zaistnienie literatury masowej na Krajnie dowodzi, że książka polska trafiła do wszystkich środowisk, co potwierdza skuteczność działania systemu edukacyjnego oraz promotorów czytelnictwa. Trzeba bowiem pamiętać, że po książkę tę sięgały pokolenia, które w swojej niedalekiej przeszłości podlegały intensywnej germanizacji.
  Krajeńskie dwudziestolecie międzywojenne zapoczątkowane została czynem zbrojnym oraz spontaniczną budową polskich struktur państwowych.Następnie stworzono system oświaty. Działania te zakończyły się sukcesem, ponieważ jeszcze w trakcie zaborów społeczność polska wykształciła kadry zdolne podźwignąć ciężar budowy kraju. W następnych latach, dzięki pracy licznych organizacji, towarzystw i instytucji, dojrzały warunki do zaistnienia na Krajnie życia literackiego. W pierwszej dekadzie XX stulecia Krajanie musieli jeszcze walczyć o prawo używania języka ojczystego, a już kilka lat później zaczęli wydawać polską prasę z ambicjami literackimi.  (link do artykułu)

   Na początku lat dziewięćdziesiątych odrodziła się prasa krajeńska. Jako pierwsze ukazały się „Wiadomości Nakielskie” oraz „Gazeta Nakielska”. W 1991 r. pojawiły się „Wiadomości Krajeńskie”, w kolejnych latach – tygodniki „Życie Nakła”, „Tygodnik Nakielski”, „Czas Nakła”, „Echo Wyrzyska”. U schyłku lat dziewięćdziesiątych rozpoczął żywot „Nakielski Powiat”. W 1998 r. Krajeńskie Stowarzyszenie Kulturalnie z siedzibą w Więcborku podjęło wydawanie pisma kulturalno-literackiego „Pobocza”.
  Powstanie niezależnej prasy regionalnej na Krajnie na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. wynikło z przemian politycznych w kraju. Lokalna społeczność mogła swobodnie zaprezentować swoje poglądy i opinie.
(link do artykułu)

Społeczeństwo Krajny pod zaborem

W dobie zaborów struktura ludności Krajny uległa zasadniczej zmianie. Bezpośrednio w okresie przedrozbiorowym oraz w pierwszych latach zaborów zdecydowanie polski charakter miały Nakło (mieszkało tu ok. 80% Polaków), Mrocza (ponad 90% Polaków) i Kamień (ok. 80%). W Więcborku Polacy stanowili połowę liczby mieszkańców, a w Sępólnie ok. 25%. W Łobżenicy trzy grupy narodowościowe (Polacy, Niemcy, Żydzi) były mniej więcej tak samo liczne.
W XIX w., w wyniku prowadzonej przez władze pruskie akcji kolonizacyjnej i germanizacyjnej, wzrosła liczba ludności niemieckiej. Na przełomie XIX i XX stulecia ludność niemiecka przeważała liczebnie w Sępólnie, Więcborku i Nakle. W Łobżenicy oraz w Mroczy liczby Polaków i Niemców były zbliżone. W Kamieniu Niemcy stanowili niespełna 9% ogólnej liczby mieszkańców.  (link do artykułu)

Towarzystwa polskie na Krajnie w XIX w.

 


     

"(...) oto ja
stoję tu przed wami
i przyglądam się
z tym ironicznym uśmiechem
przyklejonym do twarzy
od lat
z tą samą drwiną
w głosie
kopniaki rozdaję bolesne"
[Sekunda sekundę goni]

Zapowiadał ucieczkę:

„jeszcze raz na
skraj nieobecności
powędruję”
[Bunt]

Ale już wówczas – intuicyjnie - wybrał cel tej dalekiej podróży:

„chciałoby się
ale nie można w jednej chwili
odlecieć
stąd do dawnego”
[Chciałoby się]



„W sześćdziesiątym ósmym
ojciec znowu wieczorami
słuchał szumów radia
fal zza oceanu
i kręcił głową (...)”
[W sześćdziesiątym ósmym...]

Relacjonuje:

„krótko przed studniówką
ulicami naszego miasteczka
znowu jechały czołgi”
[W osiemdziesiątym pierwszym]

Podaje skutek działań totalitarnej władzy:

„ białą olejną farbą
napisałem na ścianie
swj pierwszy wyraz protestu”
[W osiemdziesiątym pierwszym]


„z góry za Rytlownią
widać było horyzont

tam po drugiej stronie jeziora
czekała nasza wyspa skarbów”
[Nasz Nemeczek]


Pełne realizmu – niczym wyrwane snopem światła z mroku – są sceny  z ówczesnego życia dorosłych: rodziny, sąsiadów, obcych - mieszkańców tej samej małej ojczyzny.
Ta wielowątkowość kompozycji tomiku tworzy niepowtarzalną atmosferę, silny kontakt emocjonalny Czytelnika ze światem przedstawionym. Związek ten wzmacniają wiersze refleksyjne, którymi Szydeł wyjaśnia genezę i cel nowej wędówki:

„jeszcze tylko tutaj łowię
ciszę; o świtaniu
myśli; znów wypływam w rejs (...)
by z powodzi słów
wydobyć zatopiony w tych wodach
sens
którego nie zaznaczono
na żadnej mapie”
[Jezioro Będgoskie]


„nie potrafię już
wzniecać ognia
zaledwie o jeden stopień
udaje się podnieść temperaturę
w tym domu

a i to z wielkim trudem
i na krótko

tęcza nad nami
zwiastujaca dobrą pogodę
bledziutka
prawie niewidoczna”  

Pozostaje pytaniem, czy Szydeł dalej powędruje w tym kierunku. Co prawda, potwierdzeniem tej tezy może być jeden z ostatnio opublikowanych wierszy:

„sobota - ostatni dzień tygodnia lub przedostatni
 jak uważają wydawcy kalendarzy
znowu idę na własnych nogach
szosą którą o dziwo nie jadą żadne samochody, motocykle, ani nawet furmanki
tylko jeden staruszek na rowerze wyprzedza mnie o jakieś pół wieku
ładny dziś dzień - mówi
ładny dzień dobry - odpowiadam
dalej przez stary bukowy las
pod stopami słychać szelest żółtych i brązowych liści i tylko nieliczne
trzymają się mocno zanim
jak inne niepostrzeżenie dosięgną piachu
teraz nad jeziorem gdzie zamilkły już głosy kąpiących się dziewcząt
poważne rozmowy
i nawet mgła ponad wodą jakaś inna
wreszcie docieram do miasteczka
w plecaku niosę kilka nie przeczytanych jeszcze książek
i przynajmniej jedną nie napisaną”

  

(link do artykułu)
 

Adam Ostrowski, prezes Krajeńskiego Stowarzyszenia Kulturalnego,
organizator Międzynarodowych Literackich Poboczy w Więcborku.

Prezentacja  kultury literackiej Krajny w Senacie Rzeczpospolitej,
Dni Krajny w Senacie, 19.10.2010 r.

Romuald Rosiński, Wołanie przez wiatr, Toruń 1992 r.

Romuald Rosiński, Mam tak mało czasu, Więcbork 2005 r.

Romuald Rosiński, Mrocza po 1990 roku (do 2013), w:  Mrocza, monografia miasta, praca zbiorowa pod red. Sławomira Łanieckiego, Bydgoszcz 2014 r.

Romuald Rosiński, Wiek oświaty w Gminie Mrocza, Bydgoszcz 2020 r.